Cando coñecín a Juan eu xa sabía quen era. Traballou con Ridley Scott nunha película na que Eva Green estaba gloriosa. El era un dos últimos teitadores do vello continente. O seu oficio, teitar, ben sendo una reliquia nos nosos días, pois xa niguén pon teito de palla na sua casa, e por iso o chamara o director de Alien para lle teitar un poblado enteiro na peli do Reino dos Ceos.
De non deixar descendencia profesional, a sua xeración será a última en coñecer os segredos dunha arte con moitos milenios de emprego e beleza.
Tiña que falar con él.
A maxia quiso que nos coñeceramos nunca festa vikinga nos Ancares Leoneses ó ano novo onde non houbo moito tempo para o palique.
Juan, quero que me aprendas a teitar, lle dixen.
El sorríu e seguíu coa farra.
Cando volvín daquelas montañas so tiña duas cousas na cabeza: aquelas fermosas pallozas que quedaban nos Ancares e una dúvida… non estaba nada convencido de que houbera conseguido algo. Pero insistí, sabía que Juan se quedara coa miña cara.
Tempo despois, pasado Beltaine chamoume para decirme se quería axudalo teitando no Cebreiro,
Carallo! que mellor sitio!
O Cebreiro non é un sitio máis, alí levase condensando a maxia que pousa o tempo coma o polvo nas casas abandonadas de tal xeito que xa non e doado quitalo por moito que tentemos barrer.
En realidade xa non se pode quitar.
Eu non sei ben que é a maxia, pero sei onde atopala, ainda que cada día me convenzo máis de que está por todas partes.
Está nas miradas dos crios cando ollan dese xeito no que non caben as certezas.
Está na luz que mostra o profundas que poden ser as tebras que as veces nos rodean.
E tamén está na natureza que nos dá tanto coma nos quita.
Pero sobretodo está en sitios coma o Cebreiro.
Penso que cada un de nos leva dentro da sua cabeza una idea da sua casa ideal ainda que non saiba dela, eu conservo dende cativo una imaxe clara.
A miña casa ideal é una palloza.
O Cebreiro conserva algunha das pallozas mais fermosas da Galiza, poder entrar en contacto con elas dunha forma tan intima, mesmo deixando a miña pegada formaba parte dun soño largamente acariñado, mais Juan non era un home corrente nin esta aldeiña un sitio máis.
Juan doume palabra de que me aprendería todo o quixera saber das pallozas, mesmo a facer unha, só tiña que ser paciente.
Pasaría coma fora o verán teitando no Cebreiro.
∗ ∗ ∗
O Cebreiro é un sitio liminal, un cabo desde mundo que habitamos e as veces tamén una fronteira. A primeira vez que cheguei aquí viñen como un pelegrín dos nosos tempos, con pouca fe e moitas prisas, mais a brisa fresca que nos recibiu aquela mañá despexoume as ideas coma cando se abre unha vella porta os catro ventos, atrás quedaban os calores da meseta e o polvo dos páramos leoneses polos que habíamos pasado. En diante todo mudaba, os verdes cubrían os montes ata onde alcanzara a vista, e unha curva sinuosa dominaba a paisaxe facendo que a mirada se relaxase. Sen dúbida, este sitio é unha das portas da Galiza para todolos camiñantes, se cadra a mais fermosa e antiga.
E difícil entender que levou os primeiros habitantes destes montes a se establecer nesta ventosa golada tendo en conta que non hai fontes de agua doce perto nin apenas terreno chan; o único espazo despexado e sin pendente ocupao a iglesia de Santa Maria e as dependencias do que queda do antigo hospital para pelegríns, así que as razons que moveron á xente a ocupar un sitio tan pouco hospitalario non puideron ser outras que relixiosas, co tempo, o acubillo da ermida apareceron as pallozas dos pastores, e seguramente os primeiros pelegrins, ala polo século IX se facemos caso ó que din os libros de historia.
Mais a min me da que a traxectoria do Cebreiro comeza mas atrás, non saberia dicir canto.
O creo así por varias razóns que aquí confluem dum xeito singular:
A primeira é a sua ubicación nunca antiga ruta anterior a chegada dos romanos e tras deles da relixión cristiá, e a segunda porque nesta vía longamente frecuentada existe unha fronteira xeográfica clara como demostra o propio topônimo do concello o cal pertence, Pedrafita do Cebreiro, pois esas pedras fitas ou chantadas de pé non eran outra cosa que marcas territoriais alá pola idade do ferro, senón antes… sexa como fose calquera que se achege e bote unha ollada a un lado e outro do monte do Cebreiro acordará que a paisaxe que se estira hacia ó nascente non e igual que a disposta a poñente, como tal ocorre en tantos outros sitios onde as montañas crean diferentes climatoloxías según as vertentes.
Pero o factor fronteirizo ou liminal do Cebreiro vai máis alá de cuestións xeográficas ou ambientais, pois a semellanza do que acontece en San Andrés de Teixido eiquí se percibe que estamos nun cabo do mundo. unha porta sempre aberta cara o alén, o mais alá.
Ben é certo que para ser testigo desto hai que ter sorte e un sentido especial, coma lles ocurríu os pioneiros que habitaron estas montañas que sabe cando.
E eu viñen aquí pra falar con eles sen sabelo.
TEITANDO
O proceso de teitado comeza moito antes de poñer o pé no teito, cando se prepara a palla de centeo. Denantes de todo compre saber que unha palloza pode levar entre 1500 e 2000 mollos o que pode supoñer unha extensión de catro hectáreas de cereal. Unha vez feita a sega agrupase nunha meda disposta de forma mais ou menos cónica; a que vedes na foto, con Burbuja no curuto, está bastante lonxe daquelas que facían antes os paisanos competindo entre eles por presumir da máis fermosa, e que algún ainda poderá recordar espalladas polos campos a finais do verán.
Este ano un grupo de entusiastas de Fonfría, preto do Cebreiro, repetiu a man as antigas labores de escolmado, malla e atado que agora no mellor dos casos fai unha máquina; ainda que según Juan o resultado deste traballo artesán é moi superior o proporcionado pola tecnoloxía.
O primeiro é escolmar a palla, collendo puñaos ou fachizas da meda pra lle quitar as pallas pequenas e as herbiñas verdes que trae, de non facelo o teito da palloza non pasaría do primer inverno, podrecendo rapidamente.
De seguido ven a malla. Antes a facían os homes e mulleres conxuntamente, cuns paos longos dos cales penduraba outro, o mallo, axeitado pra multiplicar a forza dos brazos cando se batía con eles sobre a palla. O sentido deste traballo e quitar o gran de centeo que logo quedará a miles polo chan da eira, de onde obviamente se recolle pra facer ese pan tan rico que teñen en Lugo. Eiquí, como non temos mallos o facemos batento coa palla sobre unha mesa.
O gran de centeo salta por todas partes.
Logo de quitarlle as herbas verdes e o gran xa o temos preparado, o banco de madeira que vedes a esquerda das fotos hanos dar a medida xusta do mollo e facilita a tarefa de atalo.
Traballo feito!
vaia non, ainda quedan 1600 mollos mais!
Ben, imos levando algún cara o palleiro!
∗ ∗ ∗
Nos improvisamos un palleiro nas cortes das pallozas, o que aquí lle chaman a estravariza que era onde se gardaba a facenda (gando menor) e os bois e as vacas se has había… O importante é que os mollos non queden o aire mais da conta.
A mañá, cando sae o sol comenzamos a carretar mollos ou colmos cara o tallo.
Que é como lle gustar chamar a Juan o aberto no teito, deixado por él o dia anterior.
Cando se teita unha palloza nunca se lle quita toda a palla vella dunha soa vez, sería como deixala espida os elementos, sen protección ningunha, facémolo por tramos que en caso de apuro se poderán volver a tapar rapidamente, o que deixa as ripias ó ar, coma se fosen o esqueleto sen plumas do páxaro que cobre e acubilla esta casa.
O de gorro branco é Juan e o que esta subido o teito e Santos.
Santos Neira é outro Ancarés tamén de Burbia coma Juan. Ainda que na foto ten cara de pirata perigoso recoñezo que é outro home dunha calidade excepcional e tamén un dos mellores traballadores de Construpiedra, a empresa de Juan. Ambolos dous comparten a paixón por teitar, o que os converte en homes felices e teimados pois traballo e devoción no seu caso van dan mao.
Creo que esta foto faille máis xustiza ó home do que falo.
Como sei que Juan non lee esto vouvos contar un segredo: él ten outra paixón moi ben levada que ten tamén moito que ver coa palla, Burbuja, mais se cadra esta non lle é tan fácil de recoñecer.
O saber dos antigos teitadores itinerantes dos Ancares que na estación viaxaban por toda estas terras de montaña Galega, Asturiana e Leonesa está a salvo con Santos polo menos outra xeración máis. Xa me quedo mais tranquilo.
Ben abonda de enrredar, imos ó tallo.
Vou intentarvos describir dun xeito sinxelo como é o proceso de teitado da palloza do Quico, a máis grande das que ainda quedan no Cebreiro.
A comezos do Lugnasa marchei cara ela onde Juan tentou de explicarme o mellor que sabía do seu oficio, mais o certo e que nin Juan era o mellor dos mestres nin eu tampouco bo alumno. Non entendia nada.
Eu non estaba afeito a aquelas calores, nin entendia a metade dos termos empregados por Juan na suas explicacións. Así que decidín observalo detidamente e darme un tempo para ir collendo a cousa.
Normalmente as pallozas se teitan sempre dende abaixo cara ó cumio independentemente de donde se faga o arranque. Nos empezamos o teitado da palloza do Quico xusto nas beiras inferiores, o que lle chaman o fondo.
Juan escomenzou cedo pola mañá poñendo o carro entre as ripias coma si aquelo formase parte dun ritual. Teatralizaba os movementos sabedor de que unha imaxe vale máis que mil palabras.
Antes de subir ó teito xa tíñamos mollados os brincallos ou vencellos dende o día anterior, deixandolos fora, as portas da corte, para que a humidade da noite aumentase a plasticidade desa especie de cordas feitas de palla trenzada e que nos habían servir para atalos colmos ós taboleiros que forman as ripias, eles son os responsables de que o teito non marche e ainda que non o pareza da sua forza depende que a casa poda manterse en pé ano tras ano. Atar palla seca con palla mollada pareciame cousa pasmosa, inexplicable ata que o fai un mesmo. Segundo Juan me dixo un non pode considerarse teitador namentres non saiba facelos axeitadamente.
O primeiro que se fai é poñela palla xusta pegada as beiras das lousas que fan o fondo do teito, algo intuitivo para Juan que có tempo acabaría eu tamén interiorizando.
Nas primeiros andadas utilizamos corda de esparto en vez dos vencellos de palla pois e máis doada de pasar entre as lousas e as ripias; normalmente se atan tres fachizos ou montóns deixando sempre un oco aberto ós lados por onde nos andamos.
E imprescindible que uns vaian atados ós outros á vez que ás ripias, non sendo doado encontrar a corda das andadas de días anteriores, para o cal empregamos a paleta que nos deixa á vista onde temos que facelo empate, eu na foto vola sinalo cunha estaca.
Cando se fai a segunda andada, que é a que vai atada as segundas ripias so se atan dous fachizos como moito, empezando sempre polo de fora, que é o que está máis perto do tallo aberto no teito. Compre manter o nivel da palla a mesma altura que os parellos que quedaron feitos do día anterior. Para o cal a paleta pode suplir ó ollo inexperto.
A partires daquí conven ir “acurioseando” a palla, primeiro coa man e logo coa paleta non vaia ser que se perda a liña pendente que debe manter o teito. Esta operación reforza os nudos dos colmos ó aumentar a presión sobre eles cando se forza a introducción da palla ó petar con esa formidable espada de madeira. Folga decir que a espiga queda cara arriba como ben se ve.
O complicado comeza agora, cando Juan volve a intentar aprenderme a atalos brincallos que é como lle chaman estes Ancareses ós nosos vencellos. Trátase dunha operación que require forza e destreza manual pois ten que facerse rápido para que o resultado non se abra co tempo, pois realmente non se trata dun nó senón mais ben dunha reviravolta ou ollo que queda pellizcado sobre si mesmo.
Un non se fai boa idea do esforzo que supón isto ata que se sube a un teito e proba, a palla mollada escurrese entre os dedos, desenrredase e pincha os brazos, a posición na que se ata é invariable, sempre dende abaixo para que o abrazo do vencello pechado non sobrepase a metade do colmo, algo que tardaría en aprender, se é que xa sei facelo ben…
E así todo seguido teito arriba, poñendo fachizos, atando e acurioseando a palla ata chegar ó remate, que neste caso está a metade de teito pois non se muda todo, senón somentes as partes baixas que son as que quedaron máis deterioradas polo tempo nesta cara que mira o norte.
Como Juan xuzga axeitadamente que ainda non domino o atado dos brincallos me deixa facer os remates, que nunca van atados, senón metidos a presión coa paleta, según él niso si que son un experto.
Ben, namentres o meu mestre non chega arriba, voulle levando palla…
Nos seguintes días porfín comezo a deixar atados os vencellos coa devida tensión, aquela que non permite colar un dedo entre as pallas ó carón dos nós. Ainda que debo recoñecer que as miñas poses son un tanto dramáticas… coma se andivese a pelexar con ela.
Co tempo Juan deixaríame subir o cumio do teito facendome un teitador máis ós ollos dos despitados turistas que non paraban de facer fotos e preguntas todo o dia.
Unha das meirandes sensacións que tiven ó dominar o arte do atado foi comprobar como aquela labor de poñerlle un teito de palla a unha palloza enteira non era cousa de titáns senón de pacencia e oficio e eu aprendía máis rápido do contado.
Os dias pasaban rapidamente, había días dunha calor ó fío do soportable nos que andiven a piques de esmorecer.
Noutros a chuvia xogaba a nos estragar o día de traballo, pois con ela non se pode teitar, pero Juan é un tipo duro de pelar e aproveitaba ata o último momento (que ven sendo cando un sinte que xa está totalmente calado).
E moitos máis nos que teitar era un labor delicioso como o traballo do xastre cando viste a unha muller fermosa.
∗ ∗ ∗
Os días de chuvia, cando chove de verdad e non nos é posible subir ó teito o traballo continua abaixo, no chan, aproveitando o tempo para terminar de mallar. Cantos menos grans de centeo queden na espiga menos ratos vivirán no teito e polo tanto menos furados farán.
Tamén compre ir desfacendose da palla vella que se botou do teito e que comenza a acumularse notoriamente na eira. Carolo, un dos veciños mais veterans do Cebreiro deixanos o tractor para que carguemos o que podamos e así levala a sua horta onde fara un abono dos melloriños. Perdín a conta dos remolques que foron…
Agora entendo porque lle chaman palloza ou pallaza a esta fermosa construcción pois non é outra cousa que un superlativo de palla. Un teito enteiro pode levar entre catro e oito toneladas dela.
Neses dias, dicía, cando o tempo convida a facer uso do teito dende dentro, Juan acende o lume na lareira e a palloza deixa de ser un fósil etnográfico.
E volve á vida para se converter no noso fogar, facendonos sentir acollidos, quentes e a resgardo como xa non acordaba dende cativo cando buscaba as apertas da miña nai.
O fume sae a traves da palla favorecendo a desinsectación e a impermeabilidade.
E Juan vai facendo novos brincallos ó calor dese lar ancestral.
Eu intento imitalo como podo, pero se xa me era díficil atar ben con eles, facelos axeitadamente ainda non está ó meu alcance.
Creo que prefiro ir arrimando o pote ó lume e de paso enchendo o tambor de castañas.
Logo cenaremos algo de caldo de berza, viño e pan de mezcla, como ven sendo costume.
A noite, cando a escuridade diminue o noso universo ó iluminado polo lume da lareira Juan continua atarefado sacando fío coa machada a estacas de pao namentres conta historias de medo; eu miro para él e me arrepio!
Voltando a sentirme un daqueles nenos e nenas de antes que tanto medo como ledicia sentiron ó calor e a luz daquelas lapas.
∗ ∗ ∗
O final do lugnasa, o mes do panceltigo deus Lug chegou, e con él tamén nos chegamos ó remate do teitado da palloza do Quico.
As últimas andadas foron dun esforzo máximo pois o empate da palla nova contra a vella require dunha técnica so ó alcance dos mestres teitadores, habendo veces nas que Juan parecia desaparecer engulido pola palla.
Mais se me teño que quedar con algo daqueles, as veces, duros traballos, creo que nunca esquecerei a calidade humana e profesional do meu mestre
e das tardes nas que o mundo desaparecia ós nosos pés, namentres acurioseabamos as plumas daquela ave fantástica que por tantos anos deu acubillo ós homes e mulleres que habitaron estas terras.
Deixademe que vos conte algo da maxia que ten o Cebreiro.
Houbo unha noite na que todo semellaba normal pero á vez non o era.
Eu non daba acougado na miña choza, así que marchei dar unha volta.
Parecía non quedar ninguén nesta aldea tan afeita a ver o paso cotián de viaxeiros e pelegríns.
O sair, ollei cara a palloza de Galán onde gardabamos a palla nova, iluminada pola luz artificial dos farois tiña un aspecto extraño, como de conto de meigas.
Percateime deseguida de que algo podía ocorrer, así que decidín deixarme levar polos meus pasos onde me quixeran levar.
Subín cara a palloza de Xan Lopez, a que se emprega de museo etnográfico.
Ostia! pero como pode ser, era certo?, non había ninguén.
Mireina de refilón, sen querer descuidar os flancos e tiven a mesma sensación.
Algo saltou entre a vexetación e o muro que non puiden capturar co móvil, que sei eu, se cadra un gato. Nese mesmo instante foise a luz en todo o Cebreiro.
Carallo! esto estase poñendo interesante.
O pasar por diante da Igrexa de Santa Maria unha luz vermella chamou miña atención.
Pero no nos habiamos quedado sen luz?
Ahhh, ¡xa sei! ¡á luz das velas! ¡Como impresiona vela iluminada tal cual estivo ás noites dos últimos mil anos!
De volta, pasei novamente por diante das pallozas que habiamos restaurado ó longo desta temporada pero xa non parecían as mesmas.
Unha luz extraña flotaba no ar.
A palloza do Quico, a mais grande e fermosa do Cebreiro que eu axudara a teitar abriu lentamente a porta, do seu interior saía un resplandor diferente.
Pero como? se alí non deberia haber ninguén!
Achegueime de contado non fora a ser que houbera un incendio nela.
Mirando cara dentro, todo estaba no seu sitio, alomenos como o deixaramos aquela tarde cando acabaramos de rematar o seu teito. Novamente todo semellaba extrañamente normal.
Pero a vez non o era…
¿Quen acendera a lareira?
Eu creo que ás preguntas compre buscarlle sempre unha resposta por moito medo que nos den, así que resolvín entrar na palloza.
Nada máis pasar o umbral unha corrente de aire pechou a folla inferior da porta tras de min.
Asustoume, non o nego.
Din a volta instintivamente cara ela.
Unha lúa descomunal saíra recibirnos.
Me sabía acompañado.
Non é a primeira vez que me pasan cousas así, mais un non termina de afacerse a maxia do tempo, ela é mais poderosa que nos, atraendonos como as polillas á luz, sen medir o perigo.
Unha fogo vivo ardía onde antes estaba o pote.
Pero alí xa non estaba.
A atmosfera dentro daquela casa de palla mudara totalmente.
Pode que a foto que botei os ilustre algo, pero asegurovos que nin a imaxe, nin mil palabras conseguirán descreber o que vin.
Aquel non era un lume coma os outros ós que estaba afeito.
Ou si?, non o sei…
Onde comeza e remata o que consideramos normal?
Podesmo dicir ti?
Será o costume o que nos fai ver todo así, tan profano.
Ou serán as tebras que as veces nos rodean o que cambia o modo de ver as cousas?
Eyhh! Que terá o lume? escoitei…
Creo que naquel momento me quitei dun conxuro,
da picadura dunha rosa negra que me había malferido o corazón.
A máxia as veces, existe. Ben o sabes…
∗ ∗ ∗
VENCELLOS
Unha fría escuridade botouse dentro da palloza á mesma velocidade que minguaba o lume na lareira. Achegueime confiado cara ela ata sentar o seu carón, non quería arrefriarme, ficando por un tempo coa mirada perdida nás lapas ata olvidarme de todo.
O noso lume desaparecía, mais non quería morrer.
O cativo calor daquelas lapas que esmorecían deume un solpor embriagador, non sei, se cadra quedei dormido alí mesmo, tivo que ser iso… e aquel lume que tantas veces nos quentara trasformouse nunha onda de fogo arrastrandome cara a dentro.
¿Que terá o lume? ehhh?
Merda! que carallo é esto, esperta xa!
Abrín os ollos apresa e mirei cara o teito da palloza como collendo folgos pra me levantar, unha luz azul entraba docemente polo fondo deixando ver uns curiosos obxetos pendurados das vigas que me eran queridos, mais eu non os acordaba así, tan vacios. ¿Onde marcharan os xamóns, touciños e chourizos que alí gardábamos?.
A luz azul foi gañando forza, entraba polo teito a chorros ata iluminar todo o interior da nosa morada,
ó mesmo tempo, a porta do forno abriase de par en par deixando que a luz azul penetrara ata o chan da lareira. Mais non chegou tocar ó lume.
Aquela luz azul non podia ser o luar…
Foi o crepitar das faíscas o que me traeu de volta cara onde estaba e puiden ver unha serpe, ou cabalo, ou dragón, que sei eu… De duro ferro, eso si o acordo.
Entonces, de supeto, a imaxe dun home parecido a min pasou velozmente por diante dos meus ollos.
Aquel home fora eu nalgún momento das nosas vidas.
E desapareceu tan rapido coma aparecera…
Espertandome de novo.
∗ ∗ ∗
Voltei de novo en min.
Mais, ¿como podía estar seguro de onde estaba?, aquela palloza dos meus soños infantís, a mina casa ideal agora me era tan familiar coma se houbera nacido nela, embora as cousas non estaban onde debían estar nin parecían as mesmas.
Todo semellaba morto ou detido no tempo.
Os vencellos estaban desaparecendo deixando a casa sen teito, espida e pasto da ruína.
O berce estaba vacío.
Aquel dragón de ferro que antes sobrevoaba o lume semellaba mais ben un burro.
Os sarillos que perduraban do teito criaban tearañas no canto de touciños,
e nas paredes abrollaban reblos de palla.
¿pero que fago eu aquí?, ¿estou esperto ou sigo durmido?, mais ainda! ¿quén son eu agora?
A maxia do tempo pasado, aquela que nos arrastra coma as polillas á luz, cala fondo no Cebreiro.
∗ ∗ ∗
As veces cando as cousas se torcen en serio compre buscarmos refuxio nalgures, o fogar da nosa infancia e un dos mais recurridos, alí sempre nos agardarán a nosa nai e pai cun sorriso na faciana. Non e ningún segredo, sucedelle a todolos homes e mulleres deste mundo alguna vez na suas vidas.
A infancia é o autentico fogar perdido do cal nos bota o tempo e ó cal tentamos regresar sempre a traves dos nosos fillos.
Ay daqueles que xa non teñan casa familiar, que xa non teñan infancia onde buscar refuxio! vagaran por sempre orfos, errantes e perdidos…
∗
A luz eléctrica das bombillas estilo retro quebrou o fluir daqueles pensamentos meus traendome de volta á memoria.
Xa sei que tempo é este!, xa sei que fago aquí!, xa sei quen son!.
A resposta percorreume de punta a punta coma un lostrego: porfín recordo!, eu viñera aquí pra manter e reforzar os vencellos que soportan en pé o noso teito, a nosa casa ancestral.
Ben sabedes algúns que hai cousas que nunca deberiamos deixar morrer, pois o que para moitos non pasa de ser máis que unha idea romántica ou no mellor dos casos un traballo fermoso, pra nos os Gael é por riba de todo unha cuestión de supervivencia.
Ninguén pode vivir sen memoria.
